สุลักษณ์ ศิวรักษ์
ารที่พระใบฎีกาสุทัศน์ วชิราโณ มรณภาพลง ณ บ่ายวันที่ ๔ ตุลาคมนั้น ย่อมไม่เป็นข่าว แม้ชาวบ้านในละแวกวัดป่าแดด อำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ จะตระหนักถึงการสูญเสียผู้นำคนสำคัญของท้องถิ่นไปก็ตาม โดยที่ท่านเป็นผู้นำทั้งในทางแบบอย่างแห่งการดำรงชีวิต เพราะท่านเป็นพระที่ดี ซึ่งมีเนกขัมมปฏิปทาที่น่าสรรเสริญ
ทั้งท่านยังมีบทบาทในทางศิลปวัฒนธรรมที่ฟื้นฟูภูมิปัญญาชาวบ้าน โดยนำมาสื่อกับคนรุ่นใหม่ได้อย่างเหมาะสม นอกเหนือไปจากที่ท่านช่วยเหลือในด้านการศึกษา ศิลปวัฒนธรรม ตลอดจนสัมมาชีพอีกด้วย
ข้าพเจ้าแรกรู้จักพระคุณเจ้ารูปนี้แต่เมื่อเธอยังเป็นสามเณรเล็กๆ ทั้งนี้ก็เพราะ อาจารย์เฟื้อ หริพิทักษ์ ได้ขึ้นไปสำรวจตรวจตราจิตรกรรมฝาผนังตามวัดต่างๆ ทางภาคเหนือ โดยมี นายอนันต์ วิริยะพินิจ ติดตามไปด้วย ในฐานะเลขานุการมูลนิธิเสฐียรโกเศศ นาคะประทีป แล้วไปพบภาพเขียนฝาผนังวิหารวัดป่าแดด ว่าควรอนุรักษ์ไว้ ดังได้ขอทุนจากสยามสมาคม มามอบให้ นายทำนุ หริพิทักษ์ ลอกลงแผ่นผ้ามาเก็บไว้ในกรุงเทพฯ
อนันต์มาบอกข้าพเจ้าว่าได้ไปพบ สามเณรสุทัศน์ ซึ่งแม้จะมีอายุน้อย ก็มีแววพิเศษ ที่ชอบอ่านหนังสือของข้าพเจ้า รวมถึงปาจารยสาร ทั้งเธอยังชอบเรียนรู้อักษรธรรมของล้านนา โดยเธอปรารถนาจะตั้งหอสมุดขึ้นในวัด เพื่ออุดหนุนพระหนุ่มเณรน้อย รวมถึงเยาวชนในละแวกวัดให้หันมาอ่านหนังสือดีๆ และให้เรียนตัวอักษรของล้านนาด้วย นอกไปจากนี้แล้ว อนันต์ยังบอกว่าอำเภอแม่แจ่มปลอดไปจากการพัฒนาอันบ้าคลั่ง วัดแต่ละวัดมีเอกลักษณ์พิเศษ ตั้งอยู่อย่างเหมาะสมกับธรรมชาติที่แวดล้อม โดยที่ต่างก็มีสถาปัตยกรรมพื้นบ้านอันควรแก่การอนุรักษ์ ก่อนที่อะไรๆ ในทางโลกาภิวัตน์จะเข้าไปย่ำยี ทั้งนี้ก็เพราะบริเวณนี้เคยเป็นเขตสีชมพู ที่คอมมิวนิสต์มีอิทธิพลอยู่ จึงทางราชการ แม้จนระบบทุนนิยม ไม่กล้าเข้าไปกล้ำกลาย
ด้วยเหตุนี้ ข้าพเจ้าจึงขึ้นไปเยี่ยมวัดและอุดหนุนกิจกรรมของสามเณรสุทัศน์เรื่อยมา โดยที่ข้าพเจ้าเคารพนับถือท่านเจ้าคุณพระโพธิรังษี เจ้าอาวาสวัดพันตอง รองเจ้าคณะเชียงใหม่อยู่ด้วยเป็นพิเศษ เพราะพระคุณท่านเป็นพระดี ที่ปฏิบัติธรรม ทั้งท่านยังอุดหนุนภูมิธรรมดั้งเดิมของล้านนาเป็นพิเศษอีกด้วย นอกเหนือไปจากความจริงที่ว่าวัดท่านมีแมกไม้ขึ้นเต็มไปอย่างน่าสัปปายะ ท่านไม่เน้นที่อาคารอย่างใหม่ หากเน้นในการอุดหนุนสามเณรให้ได้เรียนรู้วัฒนธรรมท้องถิ่นอย่างควบคู่ไปกับพระศาสนา ทั้งท่านยังกล้าหาญ ต่อต้านการพัฒนาอันบ้าคลั่งต่างๆ อีกด้วย เช่นนำพระภิกษุสามเณรออกมาคัดค้านการสร้างกระเช้าไฟฟ้าขึ้นดอยสุเทพได้สำเร็จ เป็นต้น
เมื่อสามเณรสุทัศน์อายุครบบวช ได้มาขอให้ข้าพเจ้าเป็นโยมบวช ซึ่งทำให้ข้าพเจ้ายินดีปรีดาในกองบุญนี้ยิ่งนัก จึงอาราธนาท่านเจ้าคุณโพธิรังษีไปเป็นอุปัชฌาย์ แม้ท่านจะเริ่มชราแล้ว ก็กรุณาเดินทางไปยังอำเภอแม่แจ่ม หากต้องไปทำพิธีบวชกันที่วัดยางหลวง (เพราะวัดป่าแดดยังไม่มีโบสถ์) เมื่อวันที่ ๒๔ มกราคม ๒๕๓๐ พระใหม่ได้ฉายาว่า วชิราโณ ข้าพเจ้ายังล้อท่านเจ้าคุณอุปัชฌาย์ว่านี่เป็นสมณฉายาของเจ้าฟ้าพระมงกุฎ ผู้ทรงตั้งคณะธรรมยุตเลยทีเดียวนะ และต่อมาอีกไม่ช้าท่านเจ้าคุณอุปัชฌาย์ก็ตั้งให้พระสุทัศน์เป็นใบฎีกา ฐานานุกรมของพระคุณท่าน นับว่าเป็นอันดับต่ำสุดในทางขุนนางพระ แต่พระใบฎีกาสุทัศน์ก็รับสภาพนี้อย่างไม่ยินดียินร้ายอะไร
งานบวชคราวนี้ประทับใจข้าพเจ้ามาก เพราะชาวบ้านที่มาร่วมงาน ผู้หญิงนุ่งซิ่น สะพายผ้าสไบ มีดอกไม้ประดับผมที่เกล้าสูงขึ้นไปอย่างน่าชม ผู้ชายก็ใส่ชุดม่อฮ่อม มีผ้าขาวม้าคาดพุง และพากันหาบของมาเลี้ยงพระ เดินมาตามคันนา น่าทอดทัศนายิ่งนัก
พระใบฎีกาสุทัศน์เห็นว่าข้าพเจ้าชอบประเพณีพื้นบ้าน จึงได้จัดงานขึ้นที่วัดป่าแดด ต้อนรับข้าพเจ้าหลายคราว มีชาวบ้านมาประกอบกิจกรรมต่างๆ ตามประเพณีพื้นเมืองอันเป็นผลของกิจกรรมการเรียนการสอน ที่ฟื้นฟูศิลปหัตถกรรมพื้นบ้าน ของโรงเรียนในวัดป่าแดด ซึ่งท่านตั้งชื่อว่าโรงเรียนโพธิธรรม ตามสมณศักดิ์ของท่านเจ้าคุณอุปัชฌาย์ ทั้งยามค่ำท่านยังให้สามเณรจุดพลุ จุดตะไล และโคมไฟลอยฟ้า เพื่อเป็นเกียรติแก่ข้าพเจ้าและคณะศรัทธาที่ไปจากกรุงเทพฯ ซึ่งรวมถึงชาวต่างประเทศอีกด้วย ข้าพเจ้าจึงหาโอกาสไปทอดกฐินและไปทอดผ้าป่า หาไม่ก็งานบุญอื่นๆ เท่าที่โอกาสจะอำนวย โดยขยายออกไปยังวัดอื่นๆ ในอำเภอนี้อีกด้วย
คณะกรรมการศาสนาเพื่อการพัฒนา ซึ่งอยู่ใต้ฉายาของมูลนิธิเสฐียรโกเศศ นาคะประทีป ได้สนับสนุนกิจการของพระใบฎีกาสุทัศน์และวัดป่าแดดด้วยประการต่างๆ ดังต่อมาเกิดกลุ่มเสขิยธรรมขึ้น ด้วยความอนุเคราะห์ของท่านเจ้าคุณพระพรหมคุณาภรณ์ (ปยุตฺโต) แต่เมื่อท่านยังเป็นพระเทพเวที พระใบฎีกาสุทัศน์ก็เข้ามาร่วมในขบวนการนี้ เพื่อประยุกต์พุทธธรรมให้สมสมัย ดังได้เกิดเครือข่ายกัลยาณมิตรกันขึ้นในหมู่พระซึ่งต้องการอุทิศชีวิตเพื่อพรหมจรรย์ ยิ่งกว่าเห็นว่าการบวชคือบันไดเพื่อไต่เต้าไปสู่ความเป็นฆราวาสที่มีสถานะดีขึ้นทางสังคม
ต่อมา เมื่อเกิดเสมสิกขาลัยขึ้น เพื่ออุดหนุนพระเณร รูปชี แม้จนสามเณรีและภิกษุณี ตลอดจนอุบาสกอุบาสิกา ให้เห็นคุณค่าหรือสาระของการศึกษา แทนที่จะติดยึดอยู่กับระบบหรือสถาบัน ซึ่งไม่ช่วยให้เกิดความเป็นไท หากนี่เป็นไปในทางความงาม ความจริง และความดี พระใบฎีกาสุทัศน์ก็ร่วมมีบทบาทในหน่วยงานการศึกษาทางเลือกนี้ด้วยเช่นกัน
พระใบฎีกาสุทัศน์เป็นพระลูกวัดมาตลอด โดยท่านอุดหนุนเจ้าอาวาสทุกรูป และเจ้าอาวาสก็ไม่รังเกียจหรือหมั่นไส้ท่าน แม้ท่านจะมีกิจกรรมค่อนข้างมาก และมีความเป็นผู้นำอย่างเห็นได้ชัด ทั้งนี้ก็เพราะท่านอ่อนน้อมถ่อมตน และยกย่องอธิบดีสงฆ์อย่างจริงใจ ต่างก็ไม่มีความอิจฉาริษยาซึ่งกันและกัน นี้นับว่าน่านิยมยกย่อง สมแล้วกับความเป็นสมณะ
ต่อมา ญาติโยมไปขออนุญาตสร้างโรงอุโบสถขึ้นอย่างงดงามกระทัดรัด โดยได้ อาจารย์วิถี พานิชพันธุ์ แห่งมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เป็นผู้ออกแบบ ท่านมาขอให้ข้าพเจ้าช่วยหาภาพจิตรกรรมไปประกอบผนังโบสถ์ ซึ่งสร้างด้วยไม้ ข้าพเจ้าจึงเห็นว่าเขียนภาพไปประดับไว้จะดีกว่า ตกลงกันแล้ว จึงขอให้ นายทำนุ หริพิทักษ์ เป็นจิตรกร เพราะเขาคุ้นเคยมาแล้วกับการลอกภาพจากผนังวิหารที่วัดนี้ โดยได้บอกบุญญาติมิตรเพื่อนฝูงให้รับออกค่าวาดภาพเป็นภาพๆ หากขอไม่ติดชื่อคนทำบุญไว้ในโบสถ์ โดยขอให้จิตรกรเขียนภาพขนาดย่อมมอบให้คนทำบุญไปเก็บไว้เป็นที่ระลึก ผลก็คือได้ภาพครบผนังโบสถ์ โดยที่ภาพนั้นๆ เป็นไปในทางพุทธประเพณีด้วย และตามวัฒนธรรมล้านนาด้วย ทั้งนี้มี อาจารย์เครือมาศ วุฒิการณ์ และอาจารย์คำพูน บุญทวี เป็นผู้ช่วยเหลือเกื้อกูลอยู่มาก ดังภาพชุดนี้ได้นำไปลงไว้ในปฏิทินของมูลนิธิเด็กประจำปี พ.ศ. ๒๕๔๕ ด้วยแล้ว โดยมีนายพรพรหม ชาววัง ร่วมสร้างสรรค์ภาพประกอบอีกด้วย
เมื่อมีผู้ไปกราบทูลเชิญเสด็จ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จไปเยี่ยมวัดป่าแดด เมื่อวันที่ ๗ ธันวาคม ๒๕๔๖ นั้น พระใบฎีกาสุทัศน์มาขอให้ข้าพเจ้าไปรับเสด็จ ในฐานะที่เป็นโยมอุปัฏฐากวัดอยู่กลายๆ ข้าพเจ้าบอกท่านไปว่างานรับเจ้าฟ้าเจ้าฝนนั้น มีคนต้องการเฝ้าแหนอยู่มากแล้ว อย่าให้ข้าพเจ้าต้องไปร่วมเลย ข้าพเจ้ารับทำงานต่างๆ ทางที่ไม่ต้องมีหน้ามีตานั้นแลสำคัญกว่า ซึ่งท่านก็เข้าใจ
ผลงานต่างๆ ดังที่เล่ามาโดยย่อนี้ มีขึ้นเมื่อพระใบฎีกาสุทัศน์ยังเป็นลูกวัดอยู่ทั้งนั้น โดยท่านบ่ายเบี่ยงตำแหน่งอธิบดีสงฆ์ หรือตำแหน่งเจ้าคณะตำบลมาโดยตลอด ทั้งๆ ที่สถานะหลังนี้เป็นเหตุให้ได้รับสมณศักดิ์เป็นพระครูสัญญาบัตรด้วยก็ตาม คือท่านหลีกให้รูปอื่นเป็น แม้ท่านนั้นๆ จะอ่อนพรรษากว่าก็ตามที แต่แล้วพระใบฎีกาสุทัศน์ก็หนีการเป็นเจ้าอาวาสวัดป่าแดดไปไม่พ้น เมื่ออธิบดีสงฆ์ลาสิกขาไปอย่างกระทันหัน
ท่านเคยปรารภว่าอยากถือบุญจาริกไปนมัสการสังเวชนียสถานทั้งสี่ที่ชมพูทวีป ท่านบอกว่าข้าพเจ้าสนับสนุนให้ท่านได้เดินทางไปยังที่ต่างๆ มากมายภายในประเทศนี้แล้ว ท่านมาขอให้อุดหนุนท่านในการไปอินเดียคราวนี้ เพราะข้าพเจ้าเป็นโยมบวช ท่านย่อมบอกบุญเช่นนี้ได้โดยไม่ขัดพระวินัย ข้าพเจ้าตอบไปว่ายินดี แต่แล้วท่านก็มาบอกว่าเพื่อนสหธรรมิกมีตั๋วฟรีถวาย ไม่ต้องกวนโยมในเรื่องนี้แล้ว
ข้าพเจ้าเรียนท่านไปว่าตั้งแต่ท่านได้เป็นเจ้าอาวาส ข้าพเจ้ายังไม่ได้ขึ้นไปฉลองเลย ท่านก็นัดกับข้าพเจ้าว่าจะจัดงานมหกรรมในเดือนธันวาคม ดังที่เคยทำมาก่อน สองสามครั้งแล้ว ให้ถือว่าเป็นการฉลองท่านด้วยก็ได้ หากท่านถือว่าเป็นงานฉลองวันเกิด ๖ รอบนักษัตรของข้าพเจ้ามากกว่า กำหนดกันคร่าวๆ ในช่วงเดือนธันวาคม ท่านบอกว่าพระเณรและรูปชี ตลอดจนญาติโยมในละแวกวัดอยากจัดงานบุญให้ข้าพเจ้า แต่แล้ว อนิจฺจา วต สงฺขารา ยังไม่ทันจะได้ร่วมงานมงคลดังกล่าว ก็มีข่าวมาเสียแล้วว่า พระสุทัศน์ วชิราโณ ถึงแก่มรณภาพไปด้วยโรคหัวใจวาย อย่างปัจจุบันทันด่วน เมื่อบ่ายวันที่ ๔ ตุลาคมนี้เอง
ทำให้ข้าพเจ้าต้องตั้งสติไว้อย่างแยบคายและใช้อุปายโกศล ภาวนาในทางมรณานุสติ แล้วแผ่กุศลถึงท่าน ผู้เป็นกัลยาณมิตรของข้าพเจ้าในแวดวงของกาสาวพัสตร์ ซึ่งมีเหลือน้อยลงไปทุกทีแล้ว ข้าพเจ้าเชื่อว่าท่านไปดีอย่างไม่พึงต้องสงสัย ขอแต่ให้แบบอย่างในทางทรงพรหมจรรย์ของท่านได้เป็นที่รับรู้อย่างกว้างขวางออกไป เพื่อให้พระศาสนาในเมืองไทยได้มั่นคงแข็งแรง ลงรากลึกไปได้ในวัฒนธรรมพื้นบ้าน แล้วโยงมาได้ให้เหมาะสมกับสังคมสมัยใหม่ เพื่อให้วัฒนธรรมแห่งการตื่น ช่วยนำคนร่วมสมัยได้ไปพ้นวัฒนธรรมแห่งการครอบงำ ที่เต็มไปด้วย กิน กาม เกียรติ เพื่อคนร่วมสมัยจักได้เข้าสู่กระแสของความสะอาดและความสงบ โดยมีแสงสว่างในทางพุทธธรรมนำทาง อย่างมีสังฆบริษัทเป็นผู้นำ .. 
